GEHRELS, Willem

Gehrels groeide met vier jongere broers op in Amsterdam-Oost. Zijn vader had als tramconducteur een vaste baan en zijn moeder verdiende bij met de verkoop van tabakswaren. Op de Gemeentelijke Kweekschool voor Onderwijzers wekte de vioolles zijn muzikale belangstelling. In 1905 begon hij als onderwijzer en studeerde in de avonduren verder. Hij schreef zich in bij de Eerste Particuliere Muziekschool en Conservatorium Belinfante-Van Adelberg en volgde koordirectie en compositie bij de componist Samuel Dresden. In 1914 behaalde hij de akte van bekwaamheid voor onderwijs in het vioolspel van het Nederlandsch Muziekpaedagogisch Verbond (NMV). In 1918 nam hij ontslag als onderwijzer. Op voorspraak van Dresden werd hij in Den Haag in 1919 koordirecteur bij de Nationale Opera, die echter in 1924 failliet ging. Gehrels, inmiddels getrouwd, keerde terug naar Amsterdam, waar zijn vrouw en hij weer onderwijzer werden.

Gehrels stelde zich het Nederlandse muziekleven voor als een piramide met een top met getalenteerde musici en een basis die kennis en liefde voor het luisteren naar en maken van serieuze muziek miste. De muziekopleidingen waren vooral gericht op het aanleren van het bespelen van een instrument zonder rekening te houden met de wijze waarop kinderen muziek beleven. Zingen op school was verworden tot liedjeszingen, wat de muzikale aanleg van kinderen niet tot leven wekte ('schoolliedjes-dressuur'). Bovendien was het muziekonderwijs niet toegankelijk voor lagere inkomensgroepen. Geleidelijk aan rijpte het idee voor een muziekschool voor het volk, voortkomend uit het emancipatorische ideaal van 'volksopvoeding'. Hij ontwikkelde zijn ideeën in twee artikelen in 1927 en 1928 in De Muziek, het blad van de Federatie van Nederlandse Toonkunstenaarsverenigingen. In 1929 volgde hij in Berlijn een 'Musikpädagogische Informationskurs für Ausländer', die hem bekend maakte met de levendige traditie van muziekbeoefening op scholen en in verenigingen in Duitsland. Gehrels, die in 1927 secretaris van de Amsterdamse NMV-afdeling was geworden, schreef hierover voor het verbond een rapport en publiceerde kort daarna zijn boek Muziek in opvoeding en onderwijs, Een muziekpaedagogische studie (Groningen 1930). In 1930 slaagde Gehrels voor het examen Middelbaar Onderwijs-pedagogiek, waaraan hij in 1928 op advies van de pedagoog Philip Kohnstamm begonnen was bij het Nutsseminarium voor Pedagogiek van de Gemeentelijke Universiteit. Gehrels had hem zijn idee voorgelegd voor een volksmuziekschool, waar begaafde kinderen van onvermogende ouders meer uitgebreid muziekonderwijs (ook instrumentaal) van bevoegde leerkrachten zouden krijgen. Kohnstamm wist weinig van muziek, maar deelde met Gehrels het ideaal van volksopvoeding, gestoeld op pedagogisch onderbouwde methoden die aansloten bij de natuurlijke belangstelling en ontwikkeling van kinderen. Gehrels wilde dat kinderen zouden leren beleven wat muziek is.

Gehrels ging voortvarend aan de slag. Hij zocht naar muziekdidactische werken, legde een bibliotheek en archief aan en werkte zijn didactische methode uit, gebaseerd op het zingen van volksliederen en het streven naar algemene muzikale vorming van kinderen. Het NMV vormde een commissie, waarmee hij met G. Polak-de Meyer en P. Bronkhorst de oprichting van de Volksmuziekschool kon voorbereiden. In 1930 begon hij met een klasje in het gebouw van Ons Huis in de Rozenstraat. Met steun van Dresden en wethouder F.M. Wibaut kwam in 1931 de Stichting Volksmuziekschool tot stand. Dankzij de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst kreeg deze de beschikking over enkele oude schoollokalen in de Nieuwe Kerkstraat. In januari 1932 begonnen daar de eerste lessen in Algemeen Vormend Muziekonderwijs buiten schooltijd aan 175 leerlingen uit de vierde klas van de lagere school. De toeloop van leerlingen was zo groot dat besloten werd alleen kinderen van ouders met een inkomen van minder dan zestig gulden per week toe te laten. Het lesgeld van een dubbeltje per week werd aan het inkomen aangepast. Wethouder E. Boekman steunde de school door de lokalen voor één gulden per jaar ter beschikking te stellen. Volksmuziekscholen werden ook opgericht in Den Haag, Rotterdam en Haarlem, na de oorlog gevolgd door Leeuwarden, Den Helder en Enschede. Gehrels vond dat elke lagere school algemeen vormend muziekonderwijs moest geven. Daarom begon hij naast het opleiden van leerkrachten voor de Volksmuziekschool ook onderwijzers te instrueren, waarbij hij ervoor waakte dat deze nergens van zijn methode van 'handzingen' (met voor elke toonhoogte een eigen handgebaar), klappen en de door hem gekozen liedbundels afweken. In 1936 werd hij aan de Gemeentelijke Kweekschool benoemd tot parttime docent zang en muziek en in 1940 aan het Amsterdams Conservatorium tot docent pedagogiek. De conservatoriumcursus methodiek en didactiek werd de basis voor het verkrijgen van het getuigschrift voor de 'methode Gehrels'. Het leven in het gezin Gehrels draaide om de Volksmuziekschool. Eén kamer in hun huis was in gebruik als kantoor van de school, van het in 1930 door Gehrels opgerichte Algemeen Ondersteuningsfonds voor Toonkunstenaars en het in 1931 gevormde Bureau voor Schoolmuziek.

Van samenwerking en uitwisseling van repertoire tussen muziekschool en jeugdbeweging, zoals in Duitsland bestond, kwam het tot spijt van Gehrels niet. Pogingen een bijdrage te leveren aan de muzikale scholing van jeugdleiders stuitten bij de nogal gesloten Arbeiders Jeugd Centrale (AJC) op weerstand. Gehrels wilde met volksmuziek en blokfluiten de jeugd een sleutel tot begrip van cultuur geven, waarmee deze zijn eigen weg kon gaan, maar voor de AJC was musiceren een uiting van saamhorigheid. De Duitse bezetting bracht beide groepen dichter bij elkaar. Na een eerste succesvolle cursusweek voor zangleiders in augustus 1940, die vanuit de Vereniging ‘Het Nederlandsche Lied’ op initiatief van de muziekleider van de AJC, Piet Tiggers, en die van de katholieke jeugdbeweging, Jop Pollmann, in het Maartenshuis in Driebergen was georganiseerd, verboden de Duitsers de volgende cursussen al snel. Daarna bleven er nog lokale clandestiene AJC-zanggroepen actief, zoals die in Amersfoort onder leiding van Renske Nieweg. Toen Gehrels in 1942 de zomerweken voor de opleiding voor het 'getuigschrift Gehrels' van Amsterdam naar het Maartenshuis verplaatste, bood dat Nieweg en Carla Kohnstamm de gelegenheid om op die manier een betere grondslag te krijgen voor voortzetting van hun werk voor de jeugdbeweging. Deze zomerweken en de lessen aan de muziekschool bleven mogelijk dankzij een sinds 1937 jaarlijks herhaalde financiële bijdrage van het ministerie van Onderwijs. Hierdoor stond de Volksmuziekschool op de lijst van gesubsidieerde onderwijsinstellingen. Dit betekende dat de medewerkers zich niet bij de Kultuurkamer hoefden te melden en konden doorwerken. Pogingen van Gehrels ook zijn joodse medewerkers en leerlingen bij de Volksmuziek te houden mislukten evenwel. Voor hen werd in april 1942 de Joodse Volksmuziekschool opgericht, die tot 1943 bestond. Tiggers en Pollman hadden de bundel Nederlands Volkslied (eerste druk 1941, tweede druk 1946) samengesteld. Na de oorlog was het niet meer dan vanzelfsprekend dat deze op de Volksmuziekschool gebruikt werd. Deze beleefde daardoor nog talloze herdrukken.

Tijdens de vierde zomerconferentie in 1946 werd de Gehrels Vereniging gevormd met het blad De Pyramide als contactorgaan tussen de overal in het land wonende Gehrelsdocenten. De Volksmuziekschool groeide en de 'methode Gehrels' kreeg landelijke erkenning met vanaf 1947 een structurele overheidssubsidie. In 1947 werd het Gehrels Instituut gevormd met als taken de zomercursussen en de nascholing van docenten. De oude lokalen aan de Amsterdamse Kerkstraat werden in 1962 vervangen door nieuwbouw. In 1963 legde Gehrels, die in 1948 bij het Conservatorium was gestopt en in 1950 bij de Kweekschool met pensioen was gegaan, het directeurschap van de Volksmuziekschool neer, al bleef hij nog jarenlang aan het werk op het bureau van het Gehrels Instituut. In 1968 ontving hij ter gelegenheid van de 350ste sterfdag van Bredero het eredoctoraat in de letteren van de Universiteit van Amsterdam. Zijn vrouw werd niet meer de oude nadat zij in 1970 door een tram was aangereden. Hem overkwam in 1971 hetzelfde. Na een week overleed hij aan zijn verwondingen.