WIJK, Johannes van der

Johannes van der Wijk

oprichter van De Klok, is geboren te Sloten (Fr.) op 11 maart 1848 en overleden te Amsterdam op 4 januari 1913. Hij was de zoon van Hendrik Klazes van der Wijk, scheepstimmermansknecht en later timmerman, en Janke Piers de Vries. Op 29 januari 1874 trad hij in het huwelijk met Sjoukje Haitzes de Vries, met wie hij vijf dochters en twee zoons kreeg.

Geboren in een orthodox arbeidersgezin bleek dat Van der Wijk kon leren. Hij werd hulponderwijzer te St. Maartensbrug (gemeente Zijpe), behaalde de hoofdakte en kwam in 1874 op een jaarlijks traktement van f750,- als hoofd aan de Openbare Lagere school te Oldelamer, een oud veendorp westelijk van Wolvega met een paar rijke boeren en vele arbeiders. Hij was een uitstekend leermeester voor de kinderen, in wie hij wat zag. Hij toonde in het onderwijs een sterke vrijheidsliefde en bewonderde M. Montessori. Het enige geschrift, dat hij in druk gaf, heette De Vrije School (Amsterdam 1902). In het dorp was hij een gezaghebbende figuur en de raadsman voor velen. Hij werd steeds meer vrijdenker, maar was intussen voorzanger bij de orthodoxe predikant. Dit liep op een botsing en ontslag als zodanig uit (1895). Tot in hoogste instantie bij de synode trachtte Van der Wijk zijn recht te vinden, maar het recht van benoeming en ontslag berustte bij de kerkeraad. Hij werd steeds anti-kerkser en hielp in 1896 de socialistische kerkvoogden van St.Anna Parochie, die afgezet werden. Met zijn vriend, de 'rode baron' C.W.A. Van Haersolte (1845-1925) steunde hij de veroordeelde kerkvoogden financieel.

Van der Wijk begon zoals de meeste onderwijzers van de staatsschool als liberaal maar kreeg contact met socialisten als J.A. Nieuwenhuis, O. Stellingwerf, H. Krijthe, A.H. Gerhard, G.L. van der Zwaag en F. Domela Nieuwenhuis. In 1886 was hij echter nog geen sociaal-democraat. De nerveuze man nam in het jaar dat Domela Nieuwenhuis in Schoterland werd gekozen (1888) het initiatief tot de oprichting van het blad De Klok, dat een succes werd maar waarin hij weinig schreef. Bij de verkiezing van de radikaal M.W.F. Treub in Schoterland (1891) en bij die van de anti-revolutionair R.K. Okma in Weststellingwerf (reeds in 1888) wist hij handig te manoeuvreren. Van der Wijk, die eerst stemrechtman en daarna socialist was, keerde zich met zijn vrienden van de Friesche Volkspartij tegen de leiding van de Sociaal-Democratische Bond in Amsterdam, maar als Zuidoosthoeker verzette hij zich ook tegen de leiding in Leeuwarden. Hij werd steeds meer anarchist en trok zich ten slotte teleurgesteld terug. Vermoedelijk heeft Van der Wijk na 1891, het jaar van grote spanningen toen het allemaal zo anders verliep dan gehoopt was, als zovelen de moed verloren. Toch dook zijn naam nog een enkele keer op. In 1894 was er in De Klok een discussie met Tj. Nawijn over de houding van de socialistische gemeenteraad van Opsterland inzake de onderwijzerstraktementen.

Van der Wijk had een sterke behoefte aan contact, maar doordat hij gauw geraakt was, verloor hij ook makkelijk zijn vrienden. Contacten met Gerhard, Van der Zwaag en ook met de eenmaal vereerde meester Domela Nieuwenhuis, bij wie zijn dochter Janke dienstbode is geweest, hielden ten slotte geen stand. Lang was hij voorstander van landnationalisatie en door Domela Nieuwenhuis werd hij geheelonthouder. Terwijl sommigen menen dat Van der Wijk na 1900 nog SDAP-er is geweest, beweert Van der Zwaag dat hij als liberaal eindigde (De Klok, 10 januari 1913). Door ziekte (maagkanker) was Van der Wijk genoodzaakt in september 1912 zijn ontslag te nemen. Alle leerlingen kregen zijn portret. Van de vroegere Volkspartij mensen was niemand bij dit afscheid aanwezig.

Literatuur: 

De Klok, 8, 15 en 22.6.1895; Handelingen Synode Nederlandsch Hervormde Kerk, 1895, 62, 472, 474; Bymholt, Geschiedenis; Vliegen, Dageraad II; G.L. van der Zwaag, 'In memoriam Johannes van der Wijk' in: De Klok 10.1.1913; W. Numan, 'Geert L. van der Zwaag. Leven en streven' in: Nieuwsblad van Friesland, 17.12.1937-4.2.1938; J. Frieswijk, Socialisme in Friesland (Amsterdam 1977); J.J. Kalma in: Leeuwarder Courant, 31.3.1976; J.J. Kalma 'Johannes van der Wijk, oprichter van De Klok' in: TvSG, februari 1977, 99-104.

Portret: 

J. van der Wijk, particulier bezit

Handtekening: 

Huwelijksakte van Van der Wijk/De Vries dd 29 januari 1874. Arch 30-02, akte 2; akteplaats Aengwirden. Als bruidegom.

Auteur: 
J.J. Kalma
Oorspronkelijk gepubliceerd in: 
BWSA 2 (1987), p. 187-188
Laatst gewijzigd: 

00-00-1987